جرم تصرف عدوانی قابل گذشت است؟

بستگی دارد ملک مورد تصرف مال چه کسی باشد؛ اگر تصرف عدوانی روی املاک و اراضی اشخاص خصوصی اتفاق افتاده باشد، بله، این جرم قابل گذشت است، اما در مورد املاک و اراضی دولتی، عمومی یا ملی، این جرم غیرقابل گذشت است و حتی با رضایت شاکی هم پرونده بسته نمی شود. تصرف عدوانی یعنی اینکه یک نفر بدون اجازه و حق، ملک یا زمینی که مال دیگری است را بزور یا یواشکی بگیرد و از آن استفاده کند. این موضوع از اون دست پرونده هاییه که ممکنه هر کسی تو زندگی باهاش درگیر بشه و دونستن جزئیاتش حسابی به دردمون می خوره. تو این مقاله، قراره با هم دقیق تر به این موضوع شیرین اما پیچیده نگاه کنیم و ببینیم تفاوت هاش چیه و چطور باید باهاش برخورد کرد تا حقمون ضایع نشه.

آشنایی با جرم تصرف عدوانی؛ قصه از کجا شروع میشه؟

تصور کنید یه روز صبح از خواب بیدار می شید و می بینید بخشی از زمین یا ملک شما رو یه نفر دیگه گرفته و داره ازش استفاده می کنه، بدون اینکه شما اجازه داده باشید یا اون فرد حق قانونی داشته باشه. اینجاست که پای تصرف عدوانی به ماجرا باز میشه. این جرم در قانون مجازات اسلامی (ماده 690) اومده و مجازات هایی هم براش تعیین شده. اما بیاید ببینیم اصلا تصرف عدوانی یعنی چی و چه جوری اتفاق می افته.

تصرف عدوانی یعنی چی؟ چه جوری اتفاق می افته؟

اصولاً، تصرف عدوانی به اون تصرفی میگن که بدون اجازه و برخلاف قانون انجام میشه. یعنی طرف میاد ملکی رو که مال خودش نیست، بدون رضایت صاحبش یا بدون حکم قانونی، به چنگ میاره. این کار می تونه با زور باشه یا حتی یواشکی و در غیاب مالک. برای اینکه بگیم یک اتفاق، جرم تصرف عدوانی حساب میشه، باید چند تا شرط داشته باشه که بهشون میگیم ارکان تشکیل دهنده جرم:

• عنصر مادی: این یعنی خود اون کار فیزیکی که انجام شده. مثلاً اینکه یکی دیوار بکشه، سیم خاردار بکشه، یا حتی فقط شروع به کشت و کار تو زمین شما کنه. مهم اینه که یه تصرف غیرقانونی روی یه مال غیرمنقول (مثل زمین، خونه، مغازه) اتفاق بیفته که مال خود متصرف نیست و مال یکی دیگه است.
• عنصر معنوی: این بخش مربوط میشه به نیت و قصد متصرف. یعنی متصرف باید عمداً و با سوءنیت این کار رو کرده باشه. باید بدونه که اون ملک مال خودش نیست و حق تصرف رو نداره، اما بازم این کارو بکنه. مثلاً اگه کسی اشتباهی وارد زمینی بشه و بعد از فهمیدن موضوع، فورا بره بیرون، اینجا شاید سوءنیت نداشته باشه.
• عنصر قانونی: این رکن همون ماده 690 قانون مجازات اسلامیه که تصرف عدوانی رو جرم دونسته و براش مجازات گذاشته. یعنی اگر این ماده نبود، شاید اصلا نمی تونستیم بگیم این کار جرمی هست.

تصرف عدوانی حقوقی و کیفری؛ چه فرقی با هم دارن؟

اینجا یه نکته خیلی مهم داریم که خیلیا رو گیج می کنه: تصرف عدوانی هم می تونه جنبه حقوقی داشته باشه و هم کیفری. فرق این دوتا مثل فرق فوتبال بازی کردن تو پارک محله و فوتبال تو استادیوم آزادیه؛ هر دو فوتبالن ولی قوانین و نتیجه هاشون فرق داره!

ویژگی	دعوای تصرف عدوانی حقوقی	دعوای تصرف عدوانی کیفری
هدف اصلی	رفع تصرف و بازگرداندن ملک به وضعیت سابق	مجازات متصرف به خاطر جرمی که انجام داده
مالکیت شاکی	لازم نیست شاکی مالک رسمی ملک باشه؛ همین که قبلاً متصرف قانونی بوده کافیه (مثل مستاجر)	شاکی حتماً باید مالک رسمی ملک باشه و سند مالکیت داشته باشه
سابقه تصرف شاکی	باید اثبات بشه که شاکی قبل از متصرف، در ملک سابقه تصرف داشته	نیازی به اثبات سابقه تصرف شاکی نیست
سرعت رسیدگی	معمولاً سریع تر	ممکنه کمی زمان برتر باشه چون باید عنصر مجرمانه اثبات بشه
اثر حکم برائت کیفری	حکم برائت کیفری، مانع طرح دعوای حقوقی نیست. یعنی اگه تو دادگاه کیفری متهم تبرئه بشه (مثلاً به خاطر نداشتن سند مالکیت)، شما بازم می تونید دعوای حقوقی رو مطرح کنید.	اگر دادگاه مالکیت شاکی را احراز نکند، ممکن است حکم برائت صادر کند.
مرجع رسیدگی	دادگاه حقوقی	دادسرا و بعد دادگاه کیفری

یه نکته کاربردی: مثلاً اگه شما مستاجر یه خونه باشید و یه نفر بدون اجازه وارد خونه بشه، می تونید دعوای تصرف عدوانی حقوقی رو مطرح کنید، چون شما سابقه تصرف قانونی دارید. اما برای شکایت کیفری، مالک رسمی باید اقدام کنه.

جرم تصرف عدوانی: بالاخره قابل گذشته یا نه؟

خب، رسیدیم به اصل مطلب! اینکه آیا جرم تصرف عدوانی قابل گذشت هست یا نه، یه بحث اساسی و خیلی مهمه که مسیر پرونده رو کلاً عوض می کنه. جواب این سوال، بستگی به این داره که ملک مورد تصرف، متعلق به چه کسی باشه. یعنی اگه ملک مال یه شخص خصوصی باشه، یه جور برخورد میشه و اگه مال دولت یا عموم باشه، یه جور دیگه.

وقتی ملک مال شخصی خودمونه (قابل گذشت)

خبر خوب برای شاکیان خصوصی! با اصلاحاتی که تو قانون مجازات اسلامی سال 1399 انجام شد و همچنین بر اساس ماده 11 قانون کاهش مجازات حبس تعزیری، اگر تصرف عدوانی روی املاک و اراضی متعلق به اشخاص خصوصی اتفاق بیفته، این جرم قابل گذشت شناخته میشه.

طبق ماده 11 قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (مصوب 1399) و ماده 104 قانون مجازات اسلامی اصلاحی 1399، جرم تصرف عدوانی در املاک و اراضی اشخاص خصوصی، قابل گذشت محسوب می شود.

حالا این «قابل گذشت بودن» یعنی چی؟

• کاهش مجازات: مجازاتش سبکتر میشه. مثلاً مجازات حبسش به حداکثر شش ماه کاهش پیدا می کنه.
• درجه 7 بودن جرم: این جرم در این حالت جزو جرایم درجه 7 محسوب میشه که درجه پایین تری هستن.
• رسیدگی مستقیم در دادگاه: به خاطر درجه 7 بودن جرم، پرونده مستقیماً تو دادگاه بررسی میشه و دیگه لازم نیست اول بره دادسرا.
• اثر گذشت شاکی: مهمتر از همه، اگه شاکی از شکایتش صرف نظر کنه و رضایت بده، پرونده بسته میشه و تعقیب کیفری متوقف میشه. اینجاست که میگن جرم قابل گذشت هست.

پس، اگه کسی زمینی رو که مال شماست و سندش به اسم شماست تصرف کرده، شما می تونید شکایت کنید. اما هر وقت خواستید، می تونید رضایت بدید و پرونده رو ببندید. این یعنی دست شما برای مذاکره و حل و فصل دوستانه بازتره.

وقتی ملک مال دولته، عمومی یا ملی (غیرقابل گذشت)

حالا بریم سراغ روی دیگه سکه. اگر تصرف عدوانی تو املاک و اراضی دولتی، عمومی یا ملی اتفاق بیفته، اون وقت ماجرا فرق می کنه. تو این موارد، جرم غیرقابل گذشت محسوب میشه. این یعنی حتی اگه متصرف بخواد با دولت یا اون نهاد عمومی توافق کنه، باز هم دادستان موظفه که پرونده رو پیگیری کنه و به جرم رسیدگی بشه.

• تأکید قانون: همون ماده 11 قانون کاهش مجازات حبس تعزیری و ماده 104 قانون مجازات اسلامی اصلاحی 1399 که در مورد املاک خصوصی حرف زد، صراحتاً می گه که این جرایم نسبت به اموال دولتی و عمومی غیرقابل گذشت هستن.
• لزوم تعقیب کیفری: تو این شرایط، دادستان وظیفه داره که حتماً متهم رو تعقیب کیفری کنه، حتی اگه شخص خصوصی متصرف باشه. رضایت هیچ نهادی هم باعث نمیشه پرونده مختومه بشه.
• مجازات شدیدتر: مجازات این نوع تصرف عدوانی معمولاً شدیدتره و می تونه شامل حبس از یک ماه تا یک سال باشه.
• نحوه رسیدگی: رسیدگی به این پرونده ها اول تو دادسرا شروع میشه و بعدش میره به دادگاه.

بررسی تخصصی اراضی ملی؛ این دیگه چیه؟

«اراضی ملی» اسم زمین هایی هست که اصلاً مال هیچ شخص خصوصی نیست و متعلق به دولت و ملت ایرانه. مثلاً جنگل ها، مراتع، زمین های بایر خارج از محدوده شهر و امثال این ها. تصرف تو این زمین ها حساسیت خیلی بالایی داره و غیرقابل گذشت بودنش هم به همین دلیله. دولت به نمایندگی از مردم، از این اراضی محافظت می کنه و اجازه نمیده کسی غیرقانونی به اون ها دست درازی کنه.

برای روشن تر شدن ماجرا، خوبه به یه نظریه مشورتی از اداره کل حقوقی قوه قضاییه هم اشاره کنیم. مثلاً نظریه شماره 7/1400/1647 مورخ 1401/01/21 تاکید می کنه که جرم تصرف عدوانی فقط نسبت به املاک اشخاص خصوصی قابل گذشت هست و نه املاک دولتی یا عمومی. این نظریه به خوبی نشون میده که حتی اگر یک شخص خصوصی بیاد و یک زمین دولتی رو تصرف کنه، باز هم جرمش غیرقابل گذشت هست و دادستان باید پیگیری کنه. این یعنی نظام حقوقی ما به شدت از اموال عمومی و ملی حمایت می کنه.

جنبه های دیگه تصرف عدوانی: مرور زمان، تعلیق مجازات و برگرداندن ملک

بحث تصرف عدوانی فقط به قابل گذشت بودن یا نبودنش ختم نمیشه. یه سری نکات دیگه هم هست که اگه بدونید، خیلی بهتون کمک می کنه تا تصویر کامل تری از این جرم داشته باشید و خدای نکرده اگه پاتون به این پرونده ها باز شد، سردرگم نشید.

تصرف عدوانی، جرمی مستمر به حساب میاد؟

یکی از مهمترین بحث ها تو پرونده های تصرف عدوانی، اینه که این جرم، جرم مستمر محسوب میشه یا جرم آنی. خب، فرقشون چیه؟

• جرم آنی: جرمی هست که تو یه لحظه اتفاق می افته و تموم میشه. مثلاً دزدی.
• جرم مستمر: جرمی هست که عمل مجرمانه در طول زمان ادامه داره و تا وقتی که متوقف نشه، جرم هم در حال وقوعه. مثل همین تصرف عدوانی!

حالا چرا این فرق مهمه؟ چون روی «مرور زمان» تاثیر می ذاره. وقتی یه جرم مستمره، تا زمانی که اون عمل مجرمانه (یعنی تصرف) ادامه داره، مرور زمان شروع نمیشه. یعنی انگار هر لحظه داره جرم جدیدی اتفاق می افته و شما هر وقت که تصرف قطع شد، می تونید شکایت کنید. رای وحدت رویه شماره 659 مورخ 1381/03/07 هیات عمومی دیوان عالی کشور هم همین رو تایید کرده و گفته: تا وقتی که تصرف ادامه داره، موضوع مشمول مرور زمان نمیشه.

البته تو دنیای حقوق، همیشه بحث و نظر هست! بعضی از حقوقدانان نظر اقلیت رو دارن و معتقدن که جرم تصرف عدوانی، آنیه و ادامه تصرف فقط آثار جرم محسوب میشه، نه خود جرم. اما خب، نظر اکثریت و رویه قضایی با استناد به رای وحدت رویه دیوان عالی کشور، این جرم رو مستمر می دونه. پس چیزی که تو دادگاه ها بهش عمل میشه، همون مستمر بودن جرمی هستش که می گیم.

مرور زمان در تصرف عدوانی چقدره؟

با توجه به اینکه گفتیم تصرف عدوانی یه جرم مستمره و تا زمانی که تصرف ادامه داره، مرور زمان شروع نمیشه، پس عملاً برای شکایت کیفری از این جرم محدودیتی وجود نداره. یعنی شما تا زمانی که طرف ملک شما رو تصرف کرده، می تونید شکایت کنید و پرونده به خاطر مرور زمان بسته نمیشه. این خیلی نکته مهمیه، چون به شاکی این فرصت رو میده که هر وقت تونست، اقدام قانونی کنه.

فقط برای اینکه در جریان باشید، اگر فرض محال رو بر آنی بودن این جرم بذاریم (که تو رویه قضایی ما اینطور نیست)، مرور زمان تعقیب و صدور حکم تو جرایم درجه 5 (مثل تصرف عدوانی در اراضی ملی) 5 سال و مرور زمان اجرای حکم 7 سال از تاریخ صدور حکم قطعی خواهد بود. اما همونطور که گفتیم، تو عمل، چون این جرم مستمره، این مهلت ها تا زمان رفع تصرف عملاً معنایی ندارن.

میشه مجازات تصرف عدوانی رو به حالت تعلیق درآورد؟

«تعلیق مجازات» یعنی اینکه دادگاه برای یه مدت مشخص (مثلاً 1 تا 5 سال) اجرای مجازات رو متوقف کنه، به شرطی که مجرم تو اون مدت دیگه جرمی مرتکب نشه و یه سری شرایط دیگه رو رعایت کنه. طبق ماده 46 قانون مجازات اسلامی، در جرایم تعزیری درجه 3 تا 8، دادگاه می تونه مجازات رو تعلیق کنه.

حالا تصرف عدوانی تو کدوم دسته قرار می گیره؟

• اگه تو املاک خصوصی باشه، درجه 7 محسوب میشه.
• اگه تو اراضی ملی باشه، درجه 5 محسوب میشه.

پس، با توجه به اینکه هر دو مورد تو محدوده جرایم درجه 3 تا 8 قرار می گیرن، بله، امکان تعلیق مجازات تصرف عدوانی وجود داره. البته این به شرطی هست که مجرم سابقه کیفری نداشته باشه و شرایط عمومی تعلیق مجازات که تو قانون اومده رو داشته باشه و دادگاه هم صلاح بدونه.

برگرداندن ملک به حالت قبل (اعاده وضع به حال سابق)

یکی از هدف های اصلی از شکایت تصرف عدوانی، اینه که ملک به وضعیت قبلش برگرده. یعنی اگه کسی دیواری ساخته، دیوار رو خراب کنه، اگه چیزی تو زمین گذاشته، برش داره و کلاً تصرف رو از بین ببره. خبر خوب اینه که تو پرونده های تصرف عدوانی کیفری، دادگاه مکلفه که همراه با حکم محکومیت متصرف، حکم به اعاده وضع به حال سابق رو هم صادر کنه.

این یعنی چی؟ یعنی لازم نیست شاکی برای این کار یه دادخواست جداگانه برای ضرر و زیان بده یا دنبال یه دعوای دیگه باشه. خود دادگاه همزمان با مجازات متصرف، دستور میده که ملک به حالت اولش برگرده. این موضوع تو قسمت اخیر ماده 690 قانون مجازات اسلامی هم صراحتاً اومده.

اگه بعد از حکم باز هم ملک رو رها نکنیم چی میشه؟

بعضی وقت ها پیش میاد که دادگاه حکم رفع تصرف رو میده، اما متصرف سربه هوا باز هم به تصرفش ادامه میده و حکم رو اجرا نمی کنه. خب، اینجا قانون برای این افراد پیش بینی خاصی کرده و اون ها رو بیشتر از قبل مجازات می کنه. طبق ماده 693 قانون مجازات اسلامی، اگه کسی بعد از اینکه دادگاه حکم به رفع تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق داد، باز هم به تصرفش ادامه بده، مجازاتش تشدید میشه و به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم میشه. این نشون میده که قانون چقدر نسبت به اجرای احکام قضایی جدیه.

ادامه تصرف پس از صدور حکم قطعی دادگاه، به مراتب مجازات شدیدتری به همراه خواهد داشت و می تواند تا یک سال حبس را در پی داشته باشد.

چطور شکایت کنیم و چه مدارکی لازمه؟

اگه خدای نکرده با مشکل تصرف عدوانی روبرو شدید و خواستید از راه قانونی اقدام کنید، باید یه سری مراحل رو طی کنید و مدارکی رو آماده داشته باشید. دونستن اینا از سردرگمی شما کم می کنه.

کی می تونه شکایت کنه؟

بر اساس ماده 690 قانون مجازات اسلامی، کسی که می تونه شکایت تصرف عدوانی رو مطرح کنه، فقط مالک ملک نیست. بلکه این افراد هم می تونن شاکی باشن:

• مالک: کسی که سند رسمی مالکیت ملک رو داره.
• ماذون در انتفاع: یعنی کسی که مالک بهش اجازه داده از ملک استفاده کنه. مثلاً مستاجر یا کسی که حق ارتفاق (مثل حق عبور) تو اون ملک رو داره.
• هر شخصی که دارای حق قانونی دیگری غیر از مالکیت باشد: یعنی هر کسی که یه حق مشروع و قانونی روی اون ملک داشته باشه، می تونه شکایت کنه. مثلاً کسی که یه قرارداد شفاهی برای استفاده از بخشی از ملک رو داشته باشه و تصرفش به همون دلیل بوده، ممکنه بتونه از این حق استفاده کنه.

مدارک و مراحل لازم برای شکایت

برای اینکه شکایتی محکم و درست داشته باشید، لازمه این مدارک رو آماده کنید:

• سند مالکیت: اگه شاکی هستید، سند مالکیت رسمی ملک (که به اسم خودتونه) حتماً لازمه. اگه مستاجر هستید، قرارداد اجاره.
• مدارک هویتی: شناسنامه و کارت ملی شاکی.
• مدارک اثبات سابقه تصرف: اگه دعوای حقوقی مطرح می کنید و مالک نیستید، باید با هر مدرکی مثل شهادت شهود، عکس، فیلم، قبض آب و برق و گاز که به نام شماست، اجاره نامه قبلی یا هر سند دیگه ای، سابقه تصرف خودتون رو اثبات کنید.
• عکس و فیلم: عکس و فیلم از وضعیت فعلی ملک و نحوه تصرف عدوانی. اگه قبلاً هم عکسی از ملک در وضعیت عادی داشتید، می تونه خیلی کمک کننده باشه.
• شهادت شهود: اگه افرادی دیدن که متصرف به زور یا غیرقانونی وارد ملک شده، شهادت اون ها می تونه خیلی مهم باشه.

مراحل کلی رسیدگی هم به این شکله:

1. تنظیم شکواییه: ابتدا باید یک شکواییه (در دعوای کیفری) یا دادخواست (در دعوای حقوقی) توسط یک وکیل یا خودتان تنظیم کنید.
2. ثبت شکایت: شکایت کیفری را در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دادسرا یا مستقیماً دادگاه (اگر ملک خصوصی است) ارجاع دهید. دعوای حقوقی هم در همین دفاتر ثبت می شود و به دادگاه حقوقی می رود.
3. تحقیقات و بررسی: در دادسرا یا دادگاه، تحقیقات لازم انجام می شود. ممکن است بازرسی محلی، تحقیق از شهود یا کارشناسی از اداره ثبت اسناد و املاک انجام شود.
4. صدور حکم: پس از بررسی مدارک و شواهد، دادگاه حکم مقتضی را صادر می کند. این حکم می تواند شامل رفع تصرف، مجازات متصرف و اعاده وضع به حال سابق باشد.
5. اجرای حکم: در صورت قطعی شدن حکم، مراحل اجرای آن پیگیری می شود.

فراموش نکنید که برای این نوع پرونده ها که هم جنبه حقوقی دارن و هم کیفری و خیلی پیچیده و پر از ریزه کاری هستن، گرفتن وکیل متخصص مثل یه نقشه راهنمای گنج می مونه! وکیل می تونه با تسلط کامل به قوانین و رویه های قضایی، بهترین راه رو بهتون نشون بده و از تضییع حقوق شما جلوگیری کنه.

نتیجه گیری

خب، رسیدیم به پایان این سفر حقوقی! همونطور که با هم دیدیم، مسئله جرم تصرف عدوانی قابل گذشت است جواب ساده ای نداره و پیچیدگی های خاص خودش رو داره. اگه بخوایم یه جمع بندی سریع و ساده داشته باشیم:

• اگه زمین یا ملک مورد تصرف، متعلق به اشخاص خصوصی باشه، بله، جرم قابل گذشت هست و با رضایت شاکی، پرونده بسته میشه. مجازاتش هم خفیف تره و نهایتاً 6 ماه حبسه.
• اما اگه ملک متعلق به دولت، عمومی یا اراضی ملی باشه، این جرم غیرقابل گذشت محسوب میشه و حتی با رضایت هم پرونده بسته نمیشه و دادستان باید ماجرا رو پیگیری کنه. مجازاتش هم سنگین تره و تا یک سال حبس داره.

همچنین یاد گرفتیم که تصرف عدوانی، یک جرم مستمر محسوب میشه و تا وقتی که تصرف ادامه داره، مرور زمان شروع نمیشه، یعنی عملاً برای شکایت کیفری محدودیت زمانی نداریم. امکان تعلیق مجازات هم با وجود شرایط قانونی، برای هر دو نوع این جرم (چه در املاک خصوصی و چه اراضی ملی) وجود داره. و در نهایت، دادگاه همیشه دستور به برگرداندن ملک به وضعیت سابق رو هم میده و اگه متصرف به حکم دادگاه بی توجهی کنه، مجازاتش بیشتر میشه.

درسته که سعی کردیم همه چیز رو به زبان ساده بگیم، اما خب، دنیای حقوق پر از جزئیاته و هر پرونده ای شرایط خاص خودش رو داره. پس، برای اینکه بهترین نتیجه رو بگیرید و حقتون ضایع نشه، شدیداً پیشنهاد می کنیم که حتماً با یه وکیل متخصص تو حوزه املاک و اراضی مشورت کنید. یه مشاور حقوقی خوب، می تونه مسیر پیچیده قضایی رو براتون هموار کنه و از دردسرهای احتمالی جلوگیری کنه.