خط لوله صلح و پاشنه آشیل های آن/ پاکستان چگونه ایران را متقاعد می کند؟

رسول سلیمی: با نزدیک شدن به پایان مهلت پنج ساله ایران به پاکستان برای تکمیل خط لوله صلح، خبرها حاکی است که اسلام آباد در نظر دارد کار ساخت بخش 80 کیلومتری پروژه خط لوله گاز ایران- پاکستان از مرز ایران تا گوادر را آغاز کند تا در صورت تصمیم تهران برای مراجعه به دادگاه داوری بین المللی، جریمه احتمالی 18 میلیارددلاری را نپردازد. خط لوله «صلح»، نام خط لوله گاز صادراتی ایران به هند و پاکستان است که بر اساس تفاهم های انجام شده، ایران متعهد می شود تا مدت 25 سال، گاز خود را با قیمت توافقی به هند و پاکستان بفروشد. این مسیر اقتصادی ترین روش تامین انرژی شبه قاره هند است. مذاکراتی نیز پیرامون پیوستن ترکمنستان و قطر به ایران برای تامین گاز طبیعی این پروژه بزرگ مطرح شده است.

این در حالی است که ضلع مهم اجرای این پروژه افغانستان است. پس از خروج آمریکا از افغانستان، طالبان از ترکمنستان خواسته که کار لوله گذاری را از سر بگیرد و فعالیت خود در داخل خاک افغانستان را آغاز کند. وزارت کشور طالبان نیروی ویژه ای را برای حفاظت و حراست از این پروژه تشکیل داده و طالبان در صورت نهایی شدن اجرای آن، یکی از ذی نفعان و برندگان اصلی این پروژه خواهد بود؛ زیرا مبالغ هنگفتی را راهی خزانه طالبان خواهد کرد.

چه آنکه سرنوشت این خط لوله همواره به مواضع سیاسی طلبان گره خورده بوده است. ساخت خط لوله گاز در دهه 1990 میلادی مطرح شد و شرکت های آمریکایی Unical و Argentinian Bridas برای مدیریت این خط لوله گاز که طول آن 1814 کیلومتر است با یکدیگر رقابت کردند Unical توانست – با حمایت واشنگتن – قراردادی را با طالبان برای سرمایه گذاری در پروژه انتقال گاز از ترکمنستان در سال 1998 میلادی امضا کند، اما شروع کار را به دلیل رقابت منطقه ای و به بهانه اینکه طالبان نیاز به تشکیل یک دولت به رسمیت شناخته شده بین المللی دارد، به تعویق افتاد. این خط لوله به طول 1814 کیلومتر از ترکمنستان از طریق خاک افغانستان و پاکستان به هند امتداد خواهد داشت. بر اساس این قرارداد 30 ساله، ترکمنستان سالانه 33 میلیارد متر مکعب (90 میلیون متر مکعب در روز) گاز صادر خواهد کرد. این مقدار بین افغانستان، هند و پاکستان توزیع می شد که هند و پاکستان هر کدام 38 میلیون مترمکعب و افغانستان 14 میلیون متر مکعب گاز دریافت خواهند کرد که بر اساس برآوردها هزینه اجرای این طرح حدود 12 میلیارد دلار خواهد بود. طول خط لوله گاز ترکمنستان 147 کیلومتر و در افغانستان 735 کیلومتر است که از 4 ولایت هرات، فراه، هلمند و قندهار می گذرد و پس از 800 کیلومتر در پاکستان به هند می رسد.

طول خط لوله ایران به هند 2700 کیلومتر بود و قرار بود گاز صادراتی ایران را از مسیر پاکستان به هند منتقل کند. پیش بینی شده بود در صورت توافق نهایی، 1100 کیلومتر از این خط لوله در ایران، 780 کیلومتر در پاکستان و 600 کیلومتر در هند احداث شود. تحت این پروژه، خط لوله 1931 کیلومتری برای انتقال گاز ایران به پاکستان که شامل 1150 کیلومتر خط لوله در داخل ایران و 781 کیلومتر خط لوله در داخل پاکستان است، احداث خواهد شد. هر دو کشور ملزم به اجرای این پروژه در خاک خود بودند. طبق توافقنامه، قرار بود عرضه این پروژه تا ژانویه سال 2015 آغاز شود. ایران در حال حاضر، ساخت بیش از 900 کیلومتر از این خط لوله را در داخل خاک خود تکمیل کرده، درحالی که 250 کیلومتر بخش باقی مانده، هنوز ساخته نشده است. بر اساس تفاهم های انجام شده، ایران در قرارداد خط لوله صلح متعهد شده که تا مدت 25 سال، گاز خود را با قیمت توافقی به هند و پاکستان بفروشد. اگرچه قرار بود این پروژه در سال 2014 به بهره برداری برسد که با کنار کشیدن هند از این پروژه و تعلل پاکستان در ساخت خط لوله در داخل این کشور، نیمه کاره رها شد. پاکستان علت عدم آغاز فعالیت را ناتوانی در تامین هزینه ها عنوان کرد و از شرکت های ایرانی، روسی و چینی درخواست کرد تا به عنوان مجری ساخت خط لوله مشارکت کنند.

کارشناسان معتقدند علاوه بر روسیه که نیاز دارد از مسیر ایران گاز خود را ترانزیت کند، چین هم هم نظر با روسیه به دنبال این است خط لوله گاز از ایران به پاکستان احداث شود تا چین سرمایه گذاری سنگینی که در تولید گاز ترکمنستان کرده و خط لوله تاپی را هم که با مراقبت و توافق آمریکا و طالبان ساخته عملیاتی کند. در این راستا چین با طالبان توافق 25ساله برای همکاری اقتصادی امضا کرده، اما طالبان درعین حال مشاوران اقتصادی غربی را هم به کار گرفته است. درهرحال چین 25 میلیارد دلار در پتروشیمی پاکستان سرمایه گذاری کرده و بندر رقیب چابهار را در این کشور آماده کرده و اکنون برای روسیه و چین مقرون به صرفه است که گاز ایران به اروپا نرود و وارد صنایع پتروشیمی پاکستان شود.

به گفته کارشناسان، پروژه انتقال گاز ترکمنستان از طریق خاک افغانستان دو هدف اقتصادی و سیاسی دارد که هدف اقتصادی آن تامین نیاز روزافزون انرژی حدود 2.3 میلیارد نفر از ساکنان جنوب آسیا و چین و هدف سیاسی آن کاهش تنش و کمک به عادی سازی روابط در منطقه است. پروژه انتقال گاز ترکمنستان بدون شک یکی از پروژه های مهمی است که اجرای آن به درازا کشیده است و نمی توان تاثیرات جغرافیایی، اقتصادی و ژیوپلیتیکی آن را در منطقه نادیده گرفت و تهران این پروژه را در رقابت با خطوط لوله صلح ایران می داند. از سوی دیگر، این پروژه می تواند به جنگ قدرت بین هند و چین منجر شود، درحالی که دولت افغانستان به رهبری طالبان با مزایای فراوان خود، از جمله جبران کسری انرژی و تقویت موقعیت بین المللی، یکی از برندگان اصلی خواهد بود.

از طرف دیگر طرح و پروژه انتقال گاز ایران به پاکستان موسوم به خط لوله صلح نیز به بهانه تحریم علیه ایران و البته بنا به دلایل دیگری غیر از تحریم، با بی میلی و بی توجهی پاکستان مواجه شده است. هرچند ایران خود به دلیل عدم سرمایه گذاری کافی با ناترازی در بخش گاز مواجه است و احتمالاً در سال های آینده نیز میزان آن افزایش یابد، اما تحولات ژیوپلیتیکی آینده می تواند این مشکل را حل و توان ایران از بهره برداری از منابع گازی جهت مصرف و صادرات افزایش دهد. در این صورت، خط لوله صلح بستر مناسبی برای رسیدن گاز ایران، علاوه بر پاکستان، به هند، بنگلادش و حتی چین خواهد شد که این چهار کشور از مقاصد اصلی صادرات گاز است. این امر در افزایش نفوذ راهبردی ایران در شبه قاره و چین تاثیر بسزایی دارد و می تواند ایران را به عنوان هاب گازی منطقه معرفی کند. در مجموع، تحقق خط لوله صلح نتایج و پیامدهای مثبتی برای اقتصاد سازمان اکو دارد و می تواند بسترساز حل برخی مشکلات سیاسی ایران با همسایگان شود. ایران نیز در حال بررسی پتانسیل همکاری با روسیه برای اتصال هند به خط لوله صلح و صادرات گاز روسیه از طریق ایران بوده است. این می تواند موقعیت ایران را به عنوان یک بازیگر اصلی در بازار گاز منطقه ای مستحکم و روابط اقتصادی و ژیوپلیتیکی آن با روسیه را تقویت کند.

311213