خلاصه کتاب فرهنگ عامه در نمایشنامه های کودکان ( نویسنده ایرج افشاری اصل )

کتاب فرهنگ عامه در نمایشنامه های کودکان نوشته ایرج افشاری اصل، یک گنجینه باارزش برای کساییه که می خوان بدونن چطور میشه از دنیای پر از قصه و سنت های قدیمی مردم، برای ساختن یه تئاتر خوب و حسابی برای بچه ها استفاده کرد. این کتاب یه جورایی هم مبانی فولکلور رو براتون روشن می کنه، هم می برتتون تو دنیای قشنگ بچه ها و هم راه و چاه پیوند این دو تا رو با تئاتر بهتون نشون میده. اگه دنبال اینید که بدون مطالعه کامل کتاب، یه دید کلی و عمیق ازش پیدا کنید و بفهمید چه چیزی قراره یاد بگیرید، جای درستی اومدید.

ایرج افشاری اصل، که خودش یه چهره شناخته شده تو زمینه ادبیات نمایشی و کار کودک هست، تو این کتاب حسابی دست به قلم شده و کلی نکته های ریز و درشت رو برامون باز کرده. هدف ما تو این نوشته، اینه که یه خلاصه جامع و تحلیلی از این کتاب رو با زبون خودمونی و محاوره ای تقدیمتون کنیم، تا هم دانشجوها و پژوهشگرا و هنرمندا بتونن ازش استفاده کنن، هم پدر و مادرا و کسایی که کلا به دنیای شیرین بچه ها و تئاتر علاقه دارن.

توی این مسیر، اول از مبانی فولکلور و دنیای کودکان شروع می کنیم، بعد میریم سراغ تاریخچه ادبیات و تئاتر کودک، و در آخر هم می رسیم به بحث شیرین جامعه شناسی فولکلور و اینکه چطور میشه از این گنجینه، تو نمایشنامه های کودکانه بهره برد. پس بزن بریم که یه سفر جذاب رو شروع کنیم!

مبانی نظری: درک فولکلور و دنیای کودک

خب، اولین قدم تو این سفر، اینه که بریم سراغ بخش های ابتدایی کتاب که قراره پایه های فکری ما رو محکم کنه. اینجا ایرج افشاری اصل، حسابی وارد جزئیات میشه و بهمون یاد میده که اصلا فولکلور چیه و دنیای بچه ها چه جور دنیاییه.

مفهوم و قلمرو فولکلور: گنجینه ای بی پایان برای تئاتر کودک

تصور کنید یه صندوقچه قدیمی دارید که توش پر از قصه های مادربزرگ، لالایی های مادرانه، بازی های بومی، ضرب المثل ها و هر چیزیه که سینه به سینه از یه نسل به نسل دیگه رسیده. این صندوقچه همون فولکلور یا فرهنگ عامه ست که آقای افشاری اصل تو فصل اول کتاب حسابی بهش می پردازه. از دیدگاه ایشون، فولکلور فقط یه سری داستان قدیمی نیست، بلکه یه فرهنگ زنده ست، یه موجود پویا که با نیازهای جامعه تغییر می کنه و برعکس فرهنگ های خشک و رسمی، انعطاف پذیره و همیشه در حال تحوله.

حالا شاید بپرسید این فولکلور به چه دردی می خوره؟ مخصوصاً برای بچه ها؟ نویسنده بهمون میگه که فولکلور یه چشمه جوشان برای خلق متن های نمایشی برای کودکان محسوب میشه. چرا؟ چون سرشار از مفاهیم ساده، قابل درک، و البته جذاب برای بچه هاست. از شاهنامه و قصه های هزار و یک شب بگیرید تا ترانه های محلی و بازی های سنتی، همه و همه می تونن تبدیل بشن به یه نمایشنامه کودکانه محشر. هنرمندای بزرگ دنیا مثل شکسپیر و برنارد شاو یا تو ایران خودمون بیژن مفید، علی حاتمی و محمدعلی جمالزاده، با دستمایه قرار دادن همین فولکلور، آثار جاودانه ای رو خلق کردن.

تو این فصل، نویسنده حتی وارد جزئیات روش های تحقیق و جمع آوری فولکلور هم میشه. اینکه چطور میشه این گنجینه های شفاهی رو پیدا کرد، ثبت کرد و ازشون محافظت کرد. این خودش یه راهنمای عملی برای کساییه که می خوان تو این حوزه دست به کار بشن و از ریشه های فرهنگی خودمون برای خلق آثار جدید استفاده کنن.

دنیای کودکان: رمزگشایی از ذهن خلاقشون

بیاین قبول کنیم، دنیای بچه ها با دنیای ما بزرگ ترها زمین تا آسمون فرق داره. اونا یه جور دیگه به دنیا نگاه می کنن، یه جور دیگه فکر می کنن و یه جور دیگه حس می کنن. تو فصل دوم کتاب، آقای افشاری اصل حسابی به این دنیای قشنگ و پیچیده می پردازه. بهمون میگه که بچه ها ویژگی های منحصربه فرد خودشون رو دارن و نباید انتظار داشته باشیم که مثل ما بزرگ ترها منطقی و قراردادی باشن.

نویسنده تو این بخش، دوران کودکی رو هم تقسیم بندی می کنه و نشون میده که هر دوره چه ویژگی های روانشناختی خاصی داره و باید برای هر سن، چه نوع محتوایی رو ارائه داد. اما مهم ترین چیزی که تو این فصل روش تاکید میشه، بازی هست. بازی، قلب تپنده دنیای کودکه. یه کودک، زندگی رو با بازی می فهمه، یاد می گیره و ارتباط برقرار می کنه. افشاری اصل ارتباط تنگاتنگ بازی با فولکلور رو هم برامون روشن می کنه. مثلاً خیلی از بازی های نمایشی، شعرگونه یا لالایی ها، ریشه شون تو فرهنگ عامه ست و از دل همون بیرون اومدن.

شاید شنیده باشید که میگن: چون که با کودک سر و کارت فتاد، پس زبان کودکی باید گشاد. این بیت مولوی، که تو کتاب هم بهش اشاره شده، نشون میده که چقدر مهمه زبان کودک رو بفهمیم و با همون زبون باهاشون حرف بزنیم. ایرج افشاری اصل میگه اگه می خوایم برای بچه ها نمایشنامه بنویسیم یا باهاشون کار هنری کنیم، باید اول از همه زبونشون رو بلد باشیم، با دنیای اونا آشنا بشیم و بازیگوشیشون رو درک کنیم. این فصل یه جورایی یه کلید طلاییه برای ورود به ذهن خلاق و پر از رمز و راز بچه ها.

تو این فصل یه نکته خیلی قشنگ و تأثیرگذار هست که بد نیست با هم مرورش کنیم:

فرق میان اعمال بی معنی ما بزرگان و کودکان، تنها در این است که اعمال بی معنی ما زشت و اعمال بی معنی کودکان دلنشین و زیبا هستند.

این جمله نشون میده چقدر نگاه نویسنده به دنیای کودک عمیق و پر از احترامه. ما بزرگ ترها دنبال معنی تو هر کاری می گردیم، اما برای بچه ها، بازی خودش یه هدف بزرگه، مهم نیست نتیجه چی باشه. این نگاه به ما کمک می کنه که دنیای بچه ها رو بهتر درک کنیم و آثار هنری رو با همون روحیه براشون خلق کنیم.

تاریخچه و سیر تکامل: از ادبیات تا تئاتر کودکان

بعد از اینکه حسابی با مفهوم فولکلور و دنیای کودکان آشنا شدیم، حالا وقتشه که بریم سراغ گذشته و ببینیم ادبیات و تئاتر کودکان از کجا اومدن و چطور شکل گرفتن. این بخش از کتاب، یه جورایی یه تور تاریخی محسوب میشه.

مروری بر تاریخچه ادبیات کودکان: از افسانه ها تا قصه های امروز

فصل سوم کتاب، ما رو می بره به دل تاریخ ادبیات کودکان، هم تو دنیا و هم تو ایران. جالبه بدونید که ادبیات کودکان از همون روزهای اول، کلی وام دار ادبیات عامیانه و شفاهی بوده. قبل از اینکه کتاب ها و داستان های اختصاصی برای بچه ها نوشته بشن، همین قصه ها و افسانه هایی که مردم دهان به دهان تعریف می کردن، خوراک فکری و سرگرمی بچه ها بودن.

نویسنده تو این بخش، به تعریف، ویژگی ها و انواع افسانه ها (مثل افسانه های جن و پری یا اساطیر) می پردازه و نشون میده چطور این افسانه ها می تونن برای کودکان مفید باشن. مثلاً از طریق افسانه ها، بچه ها با قهرمان ها، ارزش ها و حتی ترس ها آشنا میشن و یه جورایی با دنیای اطرافشون ارتباط برقرار می کنن.

نکته مهم اینه که ایرج افشاری اصل به نقش پایه گذاران ادبیات نوین کودکان هم اشاره می کنه. کسایی که فهمیدن دنیای کودک نیاز به محتوای مخصوص خودش رو داره و شروع کردن به نوشتن داستان ها و اشعاری که فقط برای اونا مناسب بود. این فصل بهمون یادآوری می کنه که چقدر ادبیات عامیانه ریشه داره و هنوزم می تونه منبع الهام خوبی برای ادبیات کودک باشه.

مروری بر تاریخچه تئاتر کودکان: از بازی تا صحنه

فصل چهارم، تمرکز رو میاره روی تئاتر کودکان. چطور شد که تئاتر، این هنر کهن و ریشه دار، راه خودش رو به دنیای بچه ها باز کرد؟ ایرج افشاری اصل سیر شکل گیری و تکامل تئاتر کودک رو برامون توضیح میده. از بازی های ساده بچه ها که خودشون یه جور نمایش خودجوش هستن، تا نمایش های حرفه ای روی صحنه که برای مخاطب کودک طراحی شدن.

یکی از نکته های کلیدی این فصل، ویژگی های خاص تئاتر مناسب برای کودکان هست. مثلاً تئاتر کودک باید ساده باشه، داستانش روون باشه، مفاهیم اخلاقی داشته باشه و البته پر از هیجان و شور و نشاط باشه. نویسنده به نقش بازی های نمایشی هم اشاره می کنه که چطور می تونن هم آموزش دهنده باشن و هم سرگرم کننده. این بخش بهمون کمک می کنه بفهمیم تئاتر کودک فقط یه تفریح نیست، بلکه یه ابزار قویه برای آموزش و رشد بچه ها.

تئاتر عامیانه در گذر زمان: نمایش هایی از دل مردم

تا حالا فکر کردین که تئاتر از کجا اومده؟ قبل از اینکه سالن های شیک و مدرن تئاتر ساخته بشن، مردم خودشون با همون امکانات کم، نمایش های خودشون رو داشتن. اینا همون تئاترهای عامیانه ان که تو فصل پنجم کتاب بهشون پرداخته میشه. ایرج افشاری اصل، ما رو می بره تو دل تئاتر عامیانه فرهنگ های مختلف دنیا، مثلاً از تئاتر عامیانه چین و هند مثال هایی میاره که ببینیم چقدر این هنر تو تاریخ بشر ریشه داره.

اما مهم تر از همه، جایگاه و نقش تئاتر عامیانه تو فرهنگ خودمون. از تعزیه و نقالی بگیر تا خیمه شب بازی و روحوضی، همه این ها بخشی از تئاتر عامیانه ما هستن که با زندگی مردم گره خورده بودن. این نوع تئاتر، نه فقط سرگرمی، بلکه یه ابزار قوی برای بیان دغدغه ها، ارزش ها و حتی اعتراضات مردم بوده. نویسنده نشون میده که چطور این تئاترها با سادگی و واقع گراییشون، همیشه زنده موندن و چقدر می تونن برای خلق نمایشنامه های کودکانه امروزی، الهام بخش باشن. فکر کنید چقدر میشه از یه نمایش روحوضی ساده، ایده گرفت و یه نمایش کودکانه بامزه و آموزنده ساخت!

تحلیل های جامعه شناختی و کاربرد عملی: پیوند فولکلور و خلق نمایش

حالا که پایه های نظری رو یاد گرفتیم و یه نگاهی هم به تاریخ انداختیم، وقتشه که بریم سراغ بخش های عمیق تر و کاربردی تر کتاب. اینجا ایرج افشاری اصل، وارد تحلیل های جامعه شناختی میشه و بعد هم بهمون راهکارهای عملی برای استفاده از فولکلور تو نمایشنامه های کودک رو یاد میده.

جامعه شناسی و مباحثی در چند و چون فولکلور: هنر عوام و خواص

تو فصل ششم، کتاب یه کم وارد مباحث جامعه شناسی میشه و به بررسی رابطه هنر عوام (فولکلور) با هنر خواص (هنر رسمی) می پردازه. نویسنده میگه هنر عوام که بیشتر همون هنر روستایی و مردمیه، خیلی وقت ها تو تاریخ های رسمی هنر جایی نداره. اما واقعیت اینه که این دو جریان، یعنی هنر عوام و هنر خواص، همیشه در کنار هم وجود داشتن و روی همدیگه تاثیر می ذاشتن.

حالا سبک هنر عوام چه ویژگی هایی داره؟ افشاری اصل میگه این هنر خیلی ساده و بی پیرایه ست، واقع گرایی توش حرف اول رو میزنه و یه جور خوش بینی و امیدواری خاصی توش هست. چرا؟ چون این هنر از دل زندگی مردم عادی که با کار و رنج سروکار دارن، بیرون میاد. اونا دنبال پیچیدگی و تجمل نیستن، دنبال چیزی هستن که حالشون رو خوب کنه، بار کار رو از دوششون برداره و اعتراضشون رو بیان کنه. ضرب المثل ها، شوخی ها، افسانه ها و ترانه های عامیانه، همه شون شاهدی بر این مدعان.

نویسنده مثال های جالبی میزنه. مثلاً میگه برای مردم عادی، اسب قوی یا گاو بارکش زیباست، نه اسب مسابقه یا گاو خوش خط و خال. زن زیبا هم زنیه که تن درست و پرشور باشه و برای کار و فرزندآوری آمادگی داشته باشه، نه زن ظریف و پریده رنگ. این نشون میده که چقدر واقع گرایی تو فولکلور مهمه. حتی به نقش خرافات تو فرهنگ عامه و بازتابش تو هنر هم می پردازه که خودش موضوع جالبیه.

هنر عوام که بخش مهمی از آن هنر روستایی کنونی است، مانند سایر شئون فرهنگ عوام (فولکلور) در تاریخ های رسمی هنر مقامی ندارد و به ندرت نامی از آن به میان می آید، تو گویی که تاریخ هنر در جریان واحدی است، جریان هنر خواص. ولی محققان ژرف نگر انکار نمی کنند که هر گروه اجتماعی ذوق خاص دارد و از این رو باید به تناسب طبقات دوگانه ی جوامع، دو جریان متفاوت موجود باشد. مطالعه ی دقیق تاریخ هم به خوبی نشان می دهد که در سراسر تاریخ فرهنگ، هنر عوام به موازات هنر خواص جریان داشته است، ولی البته به صورتی ساده و آرام و غیررسمی.

این پاراگراف از خود کتاب، به خوبی نشون میده که چقدر هنر عوام با وجود نادیده گرفته شدن، مهم و حیاتیه و چطور برای جوامع بشری در طول تاریخ نقش داشته.

ظرفیت یابی ریختارهای فولکلوریک برای خلق نمایشنامه های کودکان: چطور از گنجینه استفاده کنیم؟

اینجا دیگه می رسیم به بخش عملی و هیجان انگیز قضیه! تو فصل هفتم، ایرج افشاری اصل بهمون راهکارهای عملی میده که چطور می تونیم از تمام اون گنجینه های فولکلوریک که تا حالا حرفشو زدیم، برای نوشتن یه نمایشنامه کودکانه استفاده کنیم. مثلاً چطور میشه یه شعر یا ترانه محلی رو تبدیل کرد به یه بخش موزیکال تو نمایش؟ یا یه افسانه قدیمی رو چطور میشه جوری بازنویسی کرد که هم برای بچه های امروز جذاب باشه و هم مفهوم اصلیش حفظ بشه؟

نویسنده راه و چاه رو نشون میده که چطور داستان ها و شخصیت های فولکلوریک رو با دنیای کودک امروز سازگار کنیم. مثلاً شاید لازم باشه یه قهرمان قدیمی رو با ویژگی های جدیدی به بچه ها معرفی کنیم یا یه ماجرای قدیمی رو تو یه قالب مدرن تر ارائه بدیم. مهم اینه که روح فولکلوریک کار حفظ بشه، اما زبون و فرمش برای بچه ها قابل درک و جذابی باشه.

یه بخش جذاب دیگه، معرفی نمونه های موفقیه که از فولکلور تو نمایشنامه های کودک استفاده کردن. دیدن این مثال ها به ما ایده میده که چطور میشه خلاقیت به خرج داد و یه اثر منحصر به فرد خلق کرد. این فصل یه جور کارگاه عملیه برای نمایشنامه نویسان، کارگردانان و مربیان تئاتر که می خوان آثارشون ریشه دار و پرمحتوا باشه.

استفاده از عناصر فولکلوریک تو نمایشنامه های کودکان فقط به داستان و شخصیت محدود نمیشه. میشه از بازی های قدیمی بچه ها تو دل نمایشنامه استفاده کرد، ترانه ها و لالایی های محلی رو توش گنجوند و حتی از دکور و لباس هایی که الهام گرفته از فرهنگ عامه هستن، بهره برد. این کار باعث میشه بچه ها با ریشه های فرهنگی خودشون بیشتر آشنا بشن و حس تعلق بیشتری بهشون پیدا کنن. به قول مولوی: «چون که با کودک سر و کارت فتاد، پس زبان کودکی باید گشاد.»

چرا فولکلور برای بچه ها اینقدر جذابه؟

بیاین یه لحظه فکر کنیم، چرا بچه ها اینقدر به قصه های قدیمی و افسانه های پریان علاقه دارن؟ دلیلش اینه که فولکلور یه جورایی آیینه ذهن کودکانه. تو دنیای فولکلور، هر چیزی ممکنه. قهرمان ها پرواز می کنن، حیوانات حرف میزنن، و جادو و معجزه یه چیز عادیه. این همون دنیای خیال انگیز و پر از شگفتیه که بچه ها توش زندگی می کنن و دوست دارن.

علاوه بر این، فولکلور یه جور ریشه فرهنگی برای بچه هاست. وقتی اونا با قصه ها و بازی های قدیمی آشنا میشن، انگار با گذشته خودشون، با پدر و مادربزرگ هاشون و با تمام اونایی که قبل از اونا زندگی می کردن، یه ارتباطی برقرار می کنن. این حس تعلق، خیلی مهمه و باعث میشه بچه ها هویت فرهنگی قوی تری پیدا کنن. فولکلور بهشون یاد میده که کی هستن و از کجا اومدن.

از طرفی، فولکلور پر از درس های اخلاقیه که تو قالب داستان و شخصیت، به بچه ها منتقل میشه. مثلاً اهمیت صداقت، شجاعت، مهربانی، و تلاش. این درس ها تو دل یه قصه جذاب، خیلی موندگارتر و تأثیرگذارتر از یه نصیحت خشک و خالین. خلاصه که فولکلور یه پکیج کامله برای آموزش، سرگرمی و ریشه یابی فرهنگی بچه ها.

نتیجه گیری: چشم اندازی نو برای تئاتر کودکان

خب، رسیدیم به ایستگاه آخر این سفر فرهنگی و هنری. کتاب فرهنگ عامه در نمایشنامه های کودکان ایرج افشاری اصل، یه جورایی یه نقشه راه کامله برای هر کسی که می خواد قدم تو دنیای پر رمز و راز تئاتر کودک بذاره. ما تو این خلاصه سعی کردیم جوهره اصلی این کتاب رو براتون باز کنیم و نشون بدیم که چقدر میشه از گنجینه فولکلور برای غنی تر کردن آثار نمایشی کودکان استفاده کرد.

ایرج افشاری اصل با نگاه عمیق و تخصصی خودش، بهمون یادآوری می کنه که فرهنگ عامه یه منبع بی نظیره برای خلق آثاری که هم ریشه در هویت ما دارن و هم برای بچه های امروز جذاب و قابل فهم هستن. او نشون میده که پیوند زدن این ریشه های کهن با هنر معاصر تئاتر کودک، چطور می تونه هم به ادبیات و تئاتر کودک ما غنا بده و هم بچه ها رو با میراث فرهنگی خودشون آشتی بده.

به نظر من، پیام اصلی کتاب اینه: بیایید به ریشه هامون برگردیم، به قصه ها و بازی های قدیمی مادربزرگ ها گوش کنیم، و ازشون برای ساختن یه دنیای نو و شگفت انگیز برای بچه هامون استفاده کنیم. اینطوری هم هنر تئاتر کودک قوی تر میشه، هم بچه هامون با فرهنگ و هویت خودشون بیشتر آشنا میشن.

پس اگه دانشجوی ادبیات نمایشی، کارگردان تئاتر کودک، مربی، یا حتی یه پدر و مادر علاقه مند هستید، بهتون پیشنهاد می کنم حتماً این کتاب رو بخونید و ازش الهام بگیرید. شک نکنید که این کتاب یه دیدگاه تازه و متفاوت بهتون میده و کمک می کنه تا کارهای خلاقانه تری رو تو حوزه کودک خلق کنید. یادتون باشه، دنیای بچه ها یه دنیای بی کرانه و پر از ایده ست که فقط با درک درست می تونیم بهش وارد بشیم و براشون بهترین ها رو بسازیم.