چه کارهایی باید پیش از زلزله ترکیه انجام می شد؟

پیش از زلزله ترکیه، مقاوم سازی ساختمان ها، اجرای دقیق مقررات ساخت وساز، آموزش عمومی و آمادگی کامل نهادهای مدیریت بحران از جمله کارهای ضروری بودند که می توانستند فاجعه را به مراتب کوچک تر کنند. اما متاسفانه بسیاری از این اقدامات یا نادیده گرفته شدند یا به درستی اجرا نشدند.

زلزله همیشه یکی از اون پدیده های طبیعی ترسناکی بوده که بشر باهاش دست و پنجه نرم کرده. خود لرزش زمین شاید قابل کنترل نباشه، ولی اینکه این لرزش به یه فاجعه انسانی تبدیل بشه، دیگه بحثش فرق می کنه. زلزله ویرانگر ترکیه، با اون حجم از تلفات جانی و مالی بی سابقه، قلب خیلی ها رو به درد آورد و همه رو شوکه کرد. اما واقعیت اینه که خیلی از این ویرانی ها و خسارت ها، نتیجه مستقیم غفلت ها و کاستی هایی بود که سال ها پیش اتفاق افتاده بود.

وقتی همچین فاجعه ای رخ میده، اولین سوالی که تو ذهن همه شکل می گیره اینه که: آیا واقعاً هیچ کاری نمی شد کرد؟ آیا ترکیه نمی تونست خودش رو برای چنین رخدادی آماده کنه؟ این مقاله دقیقاً می خواد به همین سوال جواب بده. نمی خوایم فقط بگیم چی شد، بلکه می خوایم ببینیم چی باید می شد که نشد، تا شاید ما از این درس تلخ، برای آینده خودمون در مناطقی که در معرض خطر زلزله قرار دارن، استفاده کنیم و اجازه ندیم تاریخ دوباره تکرار بشه.

۱. چالش های زیرساختی و مقاوم سازی: ستون فقرات آمادگی

وقتی از زلزله صحبت می کنیم، اولین چیزی که به ذهن میاد، ساختمان ها و زیرساخت هاست. خونه هایی که قرار بوده ما رو از خطر حفظ کنن، چطور خودشون عامل اصلی فاجعه میشن؟ اینجاست که پای مقاوم سازی و استانداردها به میون میاد.

۱.۱. وضعیت استانداردهای ساخت و ساز و نظارت بر اجرا: فاصله از باید تا واقعیت

یکی از بزرگ ترین چالش ها، فاصله بین قانون روی کاغذ و اجرا در عمل بود. ترکیه هم مثل خیلی از کشورهای زلزله خیز، قوانین و استانداردهای نسبتاً خوبی برای ساخت وساز مقاوم در برابر زلزله داشت. این استانداردها می گفتن که هر ساختمانی، خصوصاً در مناطق پرخطر، باید با رعایت اصول خاصی ساخته بشه تا بتونه در برابر لرزش های شدید مقاومت کنه. اما واقعاً چقدر از این قوانین اجرا می شد؟

متاسفانه، خیلی از گزارش ها و تحقیقات بعد از زلزله نشون داد که فساد، نظارت ناکافی و گاهی اوقات سهل انگاری در گرفتن مجوزهای ساخت وساز و پایان کار، باعث شده بود که ساختمان های زیادی بدون رعایت این استانداردها یا با حداقل کیفیت ساخته بشن. انگار که فقط هدف، ساختن بود، نه ساختن مطمئن. مثلاً، خیلی از سازه ها، بتن با کیفیت پایین داشتن یا آرماتوربندی شون اصلاً درست و حسابی انجام نشده بود. این اتفاق ها نه تنها جون آدم ها رو به خطر میندازه، بلکه اعتماد عمومی رو هم از بین می بره.

خیلی از سازه ها، بتن با کیفیت پایین داشتن یا آرماتوربندی شون اصلاً درست و حسابی انجام نشده بود. انگار که فقط هدف، ساختن بود، نه ساختن مطمئن.

اگه بخوایم با کشورهای پیشرو مقایسه کنیم، مثلاً ژاپن یا کالیفرنیا، می بینیم که اونجا سخت گیری ها فوق العاده بالاست. از مرحله طراحی تا اجرا، همه چیز تحت نظر مهندسای متخصص و ناظران قوی هست. حتی بعد از ساخت هم، بازرسی های دوره ای انجام میشه. اگه ترکیه هم همین مسیر رو پیش می گرفت و نظارت ها رو واقعاً جدی می کرد، شاید الان شاهد این حجم از خرابی نبودیم.

۱.۲. برنامه ریزی شهری و مدیریت ریسک مناطق پرخطر: بازی با جان آدم ها

یه بخش دیگه از آمادگی، برمی گرده به برنامه ریزی شهری. زمین شناسی کشور ترکیه، پر از گسل های فعال هست. خب، این یعنی باید قبل از هر ساخت وسازی، یه نقشه برداری دقیق از گسل ها و مناطق پرخطر انجام میشد و طبق اون نقشه، محدودیت های سفت و سختی برای ساخت وساز در اون مناطق اعمال می شد. اما آیا این کار به درستی انجام شد؟

متاسفانه، توسعه بی رویه شهری و گاهی اوقات منافع اقتصادی، باعث شده بود که حتی در مناطق با ریسک بالا، مجوزهای ساخت وساز صادر بشه. یعنی به جای اینکه جان مردم در اولویت باشه، سود و منافع مالی مقدم شمرده می شد. نتیجه هم شد ساختمان های بی شماری که روی خطوط گسل یا در نزدیکی اون ها ساخته شدن و با اولین لرزش بزرگ، مثل کارت پستال فرو ریختن.

علاوه بر این، در برنامه ریزی شهری، وجود فضاهای باز و پناهگاه های اضطراری خیلی مهمه. این فضاها نه تنها برای اسکان موقت زلزله زده ها ضروریه، بلکه به عنوان محل تجمع امن و مسیرهای عبور برای نیروهای امدادی هم کاربرد داره. در خیلی از شهرهای ترکیه، بافت شهری به قدری متراکم و فاقد فضای باز بود که بعد از زلزله، نیروهای امدادی حتی برای رسیدن به مناطق آسیب دیده با مشکل مواجه شدن. این یعنی فکر کردن به سناریوهای بعد از زلزله، جزو اولویت ها نبوده.

۱.۳. تاب آوری زیرساخت های حیاتی (بیمارستان ها، مدارس، پل ها، شبکه های آب و برق): فاجعه در فاجعه

در زمان بحران، یه سری زیرساخت ها هستن که نقش حیاتی دارن؛ مثل بیمارستان ها که باید زخمی ها رو درمان کنن، مدارس که می تونن به پناهگاه تبدیل بشن، پل ها که باید مسیرهای امدادرسانی رو باز نگه دارن، و شبکه های آب و برق که برای بقای مردم لازمن. حالا فکر کنید این زیرساخت ها هم خودشون آسیب ببینن! اینجاست که فاجعه، رنگ و بوی عمیق تری پیدا می کنه.

یکی از بزرگ ترین درس های زلزله ترکیه این بود که خیلی از این زیرساخت های حیاتی، تاب آوری لازم رو نداشتن. بیمارستان ها فروریختن، مدارس تخریب شدن، پل ها از کار افتادن و شبکه های آب و برق قطع شدن. این یعنی نه تنها مردم بی پناه موندن، بلکه عملیات امداد و نجات هم به شدت با مشکل مواجه شد. در واقع، خودِ سیستم هم در مواجهه با بحران، دچار بحران شد.

پیش از زلزله، باید یه ارزیابی دقیق از وضعیت این زیرساخت ها انجام می شد و پروژه های مقاوم سازی برای اون ها در اولویت قرار می گرفت. پول و زمان زیادی باید صرف می شد تا این شاهرگ های حیاتی در برابر زلزله مقاوم بشن. وقتی بیمارستان ها خودشون ویران میشن، مجروح ها کجا باید برن؟ وقتی راه ها بسته میشن، کمک ها چطور باید برسن؟ این ها سوالاتیه که پاسخ شون در ناکافی بودن آمادگی ها قبل از زلزله نهفته بود.

۲. کاستی ها در سیستم مدیریت بحران و واکنش سریع

بعد از مقاوم سازی ساختمان ها، داشتن یه سیستم مدیریت بحران قوی و هماهنگ، دومین لایه دفاعی در برابر زلزله است. اگه این سیستم هم ضعف داشته باشه، حتی اگه ساختمان ها تا حدی هم مقاوم باشن، بازم ممکنه اوضاع از کنترل خارج بشه.

۲.۱. ساختار و هماهنگی نهادهای مسئول: هر کسی ساز خودش رو می زد؟

ترکیه نهادهای زیادی برای مدیریت بحران داشت، از AFAD (سازمان مدیریت حوادث و اضطرار) گرفته تا سایر ارگان های دولتی و محلی. اما سوال اصلی اینه که چقدر این نهادها با هم هماهنگ بودن؟ آیا یه ساختار یکپارچه و فرماندهی واحد وجود داشت که در زمان بحران، همه زیر نظر اون عمل کنن؟

متاسفانه، بعد از زلزله، خیلی از گزارش ها نشون داد که هماهنگی بین این سازمان ها، خصوصاً در ساعات اولیه فاجعه، ضعیف بوده. کمک ها دیر می رسید، تیم ها به درستی تقسیم نمی شدن و اطلاعات به صورت یکپارچه منتقل نمی شد. این یعنی قبل از زلزله، باید روی پروتکل های هماهنگی، تمرین های مشترک و آموزش های بین سازمانی خیلی بیشتر کار می شد. هر کس می دونست وظیفه اش چیه و چطور باید با بقیه همکاری کنه.

وقتی هر ارگانی ساز خودش رو میزنه، نتیجه اش میشه بهم ریختگی و تأخیر، و در بحران زلزله، هر دقیقه تأخیر یعنی از دست رفتن جان آدم های بیشتر. پس پیش از زلزله، ایجاد یک ساختار فرماندهی واحد و آموزش تمام سطوح برای کار گروهی و هماهنگ، از نون شب واجب تر بود.

۲.۲. سامانه های هشدار سریع و اطلاع رسانی مؤثر: صدایی که باید می رسید

اگه یه سیستم هشدار سریع زلزله داشته باشیم که چند ثانیه یا حتی چند ده ثانیه قبل از رسیدن امواج اصلی، بتونه به مردم هشدار بده، همین زمان کوتاه می تونه جون خیلی ها رو نجات بده. مردم فرصت پیدا می کنن پناه بگیرن، از زیر آوار نمونن یا حتی وسایلشون رو قطع کنن. اما در ترکیه، آیا چنین سامانه هایی به اندازه کافی توسعه پیدا کرده بودن و کارایی داشتن؟

ظاهراً نه آن طور که باید و شاید. در کنار سیستم های هشدار، یه پروتکل شفاف و سریع برای اطلاع رسانی به عموم مردم هم خیلی مهمه. اینکه مردم بدونن در زمان زلزله باید چیکار کنن، از کجا کمک بخوان و چه اطلاعاتی رو دنبال کنن. اگه این اطلاعات از قبل به صورت گسترده آموزش داده نشده باشه، در زمان بحران، وحشت و سردرگمی حاکم میشه.

پس، سرمایه گذاری روی فناوری های هشدار سریع و همچنین ایجاد یک سیستم اطلاع رسانی قوی و قابل اعتماد که بتونه در عرض چند ثانیه میلیون ها نفر رو آگاه کنه، قبل از زلزله کاملاً ضروری بود. این صدای هشدار می تونست خیلی از آسیب ها رو کاهش بده.

۲.۳. آمادگی لجستیکی و نیروی انسانی آموزش دیده: در انبارها چه داشتیم؟

بعد از وقوع زلزله، نیاز به تجهیزات امدادی، غذا، دارو و سرپناه اضطراری سر به فلک می کشه. آیا ترکیه ذخایر کافی از این اقلام رو در مناطق زلزله خیز یا نزدیک به اون ها داشت؟ آیا انبارهای امدادی به درستی سازماندهی شده بودن و دسترسی بهشون آسون بود؟

گذشته از تجهیزات، نیروی انسانی متخصص و آموزش دیده هم نقش حیاتی داره. تیم های امداد و نجات، آواربرداری، پزشکان و پرستاران، نیروهای نظامی و داوطلبان، همه باید برای مواجهه با چنین بحرانی آماده می بودن. اینکه چه تعداد نیروی متخصص برای آواربرداری گسترده آموزش دیده بودن و چقدر آمادگی عملیاتی داشتن، سوال مهمیه.

به نظر می رسه که آمادگی لجستیکی و سطح آموزش نیروها کافی نبود. شاهد بودیم که نیروهای امدادی از کشورهای دیگه، با تجهیزات و آموزش بهتر، به کمک ترکیه شتافتن. این یعنی قبل از زلزله، باید روی آموزش مستمر نیروها، برگزاری مانورهای منظم و تأمین و توزیع صحیح تجهیزات و ذخایر، برنامه ریزی جامع و دقیقی انجام می شد. نمی شد انتظار داشت بعد از زلزله، همه چیز معجزه آسا سر جاش قرار بگیره.

۳. نقش جامعه و آموزش عمومی: یک سپر فراموش شده

درسته که دولت و نهادها مسئولیت های بزرگی دارن، اما نقش مردم هم در کاهش خسارات زلزله دست کم گرفته نشه. یه جامعه آگاه و آموزش دیده، می تونه خودش یه سپر دفاعی قوی باشه.

۳.۱. آموزش های عمومی و مانورهای زلزله: وقتی که نمی دانستیم چه کنیم

یکی از ارزان ترین و مؤثرترین راه ها برای کاهش تلفات زلزله، آموزش عمومی مردمه. اینکه مردم بدونن در زمان زلزله کجا پناه بگیرن، چطور از خودشون مراقبت کنن و حتی بعد از زلزله چه کارهایی انجام بدن (مثلاً قطع گاز و برق، کمک های اولیه). آیا در ترکیه این آموزش ها به اندازه کافی و به صورت گسترده به مردم داده شده بود؟

برگزاری مانورهای منظم زلزله در مدارس، اماکن عمومی و محیط های کار، یه راه عالی برای عملیاتی کردن این آموزش هاست. وقتی مردم بارها و بارها این سناریوها رو تمرین کنن، در زمان واقعی بحران، کمتر دچار وحشت میشن و واکنش های درست تری نشون میدن. اما متاسفانه، به نظر میاد این مانورها یا به صورت سطحی انجام می شدن یا اصلاً برگزار نمی شدن.

افزایش آگاهی عمومی و برگزاری مانورهای عملی، می تونست وحشت رو کم کنه و تاب آوری جامعه رو بالا ببره. وقتی هر کس بدونه باید چیکار کنه، دیگه هرج و مرج کمتری داریم و سرعت امدادرسانی هم بیشتر میشه. این یعنی قبل از زلزله، دولت و سازمان های مردم نهاد باید یه برنامه جامع برای آموزش و مانورهای مستمر زلزله تدوین و اجرا می کردن.

۳.۲. فرهنگ ایمنی و بیمه زلزله: مسئولیت فردی و جبران خسارت

فرهنگ ایمنی فقط به این معنی نیست که دولت ساختمان ها رو مقاوم بسازه. خود مردم هم باید در قبال ایمنی منزل و محل کارشون مسئولیت بپذیرن. مثلاً، محکم کردن وسایل سنگین به دیوار، عدم نگهداری اشیای شکستنی در ارتفاع، یا حتی داشتن یک کیف اضطراری زلزله در منزل. آیا این فرهنگ در بین مردم ترکیه نهادینه شده بود؟

علاوه بر این، بیمه زلزله هم نقش خیلی مهمی در جبران خسارات مالی و کمک به بازسازی سریع تر داره. وقتی خونه ای بیمه باشه و در زلزله آسیب ببینه، حداقل بار مالی بازسازی از دوش صاحب خونه برداشته میشه و دولت هم میتونه روی جبران خسارات تمرکز کنه. اما در خیلی از مناطق ترکیه، میزان پوشش بیمه زلزله خیلی پایین بود که بعد از فاجعه، مشکلات اقتصادی رو دوچندان کرد.

بنابراین، قبل از زلزله، باید روی فرهنگ سازی برای ایمنی فردی و تشویق مردم به تهیه بیمه زلزله، کار می شد. این اقدامات می تونست هم از تلفات جانی بکاهه و هم روند بازسازی و برگرداندن زندگی به حالت عادی رو تسریع ببخشه. پذیرش مسئولیت فردی، گام بزرگی در راستای تاب آوری جمعی است.

۴. درس های آموخته شده برای آینده: نگاهی به پیش رو

زلزله ترکیه یک آینه تمام نما بود که تمام کاستی ها و غفلت ها رو به وضوح نشون داد. از ساخت وسازهای غیر استاندارد گرفته تا عدم هماهنگی در مدیریت بحران و کمبود آموزش عمومی، همه و همه دست به دست هم دادن تا یک فاجعه طبیعی رو به یک فاجعه انسانی تبدیل کنن. ولی آیا این پایان کاره؟ نه، این شروع یک راه جدید برای آمادگیه.

اقدامات کلیدی که می توانست انجام شود اما نشد، فهرستی طولانی و دردناکه: سخت گیری واقعی در اجرای قوانین ساخت وساز، مبارزه بی امان با فساد در بخش ساختمان سازی، نقشه برداری دقیق گسل ها و ممنوعیت ساخت در مناطق پرخطر، مقاوم سازی زیرساخت های حیاتی، ایجاد یک سیستم مدیریت بحران یکپارچه و هماهنگ، سرمایه گذاری روی سامانه های هشدار سریع، تأمین ذخایر و آموزش نیروهای متخصص، و از همه مهم تر، آموزش مستمر و همه جانبه مردم.

حالا، با نگاهی به آینده، چه توصیه هایی برای دولت ها، شهرداری ها، سازمان های مدیریت بحران و حتی تک تک شهروندان در مناطق زلزله خیز، مثل کشور خودمون ایران، وجود داره؟

1. اجرای بی کم وکاست قوانین: قوانین خوب به تنهایی کافی نیستند. باید مطمئن شد که همه چیز از طراحی تا اجرا، ذره به ذره رعایت میشه. هیچ اغماضی نباید وجود داشته باشه.
2. مبارزه با فساد: فساد مثل خوره، پایه های هر سیستمی رو از بین می بره، خصوصاً در ساخت وساز. باید با قاطعیت با هرگونه تخلف و فساد برخورد بشه.
3. برنامه ریزی شهری بر پایه علم: توسعه شهرها باید بر اساس مطالعات دقیق زمین شناسی و با در نظر گرفتن تمام ریسک ها انجام بشه.
4. سرمایه گذاری روی زیرساخت ها: بیمارستان ها، مدارس، و سایر زیرساخت های حیاتی باید از هر نظر مقاوم باشن. این یه سرمایه گذاری برای آینده است.
5. سیستم مدیریت بحران چابک: نهادهای مسئول باید با هم هماهنگ باشن، تمرین های مشترک داشته باشن و در زمان بحران، یک فرماندهی واحد و قوی وجود داشته باشه.
6. آموزش، آموزش، آموزش: مردم باید از خردسالی تا بزرگسالی، با اصول ایمنی زلزله آشنا باشن. مانورهای منظم و واقعی، باید جزئی از زندگی روزمره بشه.
7. فرهنگ سازی بیمه: تشویق مردم به بیمه کردن اموالشون در برابر زلزله، بار سنگین مالی رو در زمان بحران کم می کنه.

این درس ها نشون میده که آمادگی در برابر زلزله، یک تعهد پایدار و مستمره، نه صرفاً یک واکنش بعد از فاجعه. نمی تونیم صبر کنیم تا فاجعه رخ بده و بعد شروع به فکر کردن کنیم. باید همیشه یک قدم جلوتر باشیم.

آمادگی در برابر زلزله، یک تعهد پایدار و مستمره، نه صرفاً یک واکنش بعد از فاجعه. نمی تونیم صبر کنیم تا فاجعه رخ بده و بعد شروع به فکر کردن کنیم.

نتیجه گیری: از فاجعه تا آمادگی پایدار

زلزله ترکیه نه فقط برای این کشور، بلکه برای تمام مناطق زلزله خیز جهان، از جمله کشور ما ایران، یک هشدار جدی و تلخ بود. این فاجعه به ما یادآوری کرد که زمین همیشه در حال حرکت است و هیچ کس از قدرت طبیعت در امان نیست، اما اینکه چقدر از این حرکت آسیب ببینیم، تا حد زیادی به عملکرد و آمادگی خودمان بستگی دارد.

درسی که از این رویداد باید بگیریم این است که پیشگیری و آمادگی، همیشه ارجح بر درمان و واکنش است. نباید منتظر بمانیم تا سقف بر سرمان آوار شود و بعد به فکر مقاوم سازی بیفتیم. باید از همین امروز، با یک رویکرد جامع و همه جانبه، شروع به ایجاد تغییرات عمیق و پایدار در سیاست ها، زیرساخت ها و از همه مهم تر، در فرهنگ ایمنی خود کنیم. دولت ها مسئولیت دارند که قوانین را با جدیت اجرا کنند، شهرداری ها باید برنامه ریزی شهری را با نگاهی علمی و ایمنی محور پیش ببرند، سازمان های مدیریت بحران باید همیشه آماده و هماهنگ باشند، و شهروندان نیز باید مسئولیت فردی خود را در قبال ایمنی خود و خانواده شان بپذیرند و آموزش ببینند.

این فاجعه نباید فقط یک خاطره دردناک بماند، بلکه باید به موتور محرکه ای تبدیل شود تا دیگر شاهد تکرار چنین ویرانی هایی نباشیم. بیایید درس های تلخ زلزله ترکیه را جدی بگیریم و از آن برای ساختن آینده ای امن تر برای خود و نسل های بعدی استفاده کنیم. این تنها راهی است که می توانیم بگوییم درس گرفتیم و آماده ایم.