طفلی به نامِ شادی؛ دیری ست گم شده ست/ روایتی کوتاه از زندگی محمدرضا شفیعی کدکنی

حسین قره: محمدرضا شفیعی کدکنی استاد است و دکترا در ادبیات دارد و بااین همه گستره وجودش به هیچ عنوانی نیازمند نیست دریایی است که از باران ها و باران های بی پایان ادب و فرهنگ پارسی و جهان لبالب و لبریز است مشامش از عطر تمام کوچه ها و پس کوچه های هفت شهر عطار سرخوش است با ابوسعید ابوالخیر و پابه پا رفته و در «چشیدن طعم وقت» با او بوده و چه آنکه «دفتر روشنایی» را با «بایزید بسطامی» تورق کرده است. از شوریدگی ها و جان گدازی های مولانا در فراق شمس تا غوغا و جنون بیدل دهلوی و راه های رفته سنایی نوشته است و چه بسیار و چه بسیار کار که در احصا ادبیات تاریخ عرفان و تاریخ عرفان و صوفیه ترجمه و نوشته و احقاق حق مطلب را به سنجه تحقیق کرده است و این همه کم است اگر آنچه نوشته به نثر و آنچه از او جوشیده به نظم کهن و نو سیاهه کنیم.

 او از آن نسلی است که پر کار بودن و بارور چون هزار درخت بودن را باور دارد وگرنه چگونه می شود ۱۳۱۸ به دنیا آمده باشی و فهرست نویسان آثارت به تعداد سال های جوانی تا پیرانه سری ات را کتاب فهرست کنند و این فارغ باشد از تمام آن سال ها که دست از پژوهش و نوشتن بسیار مقاله برنداشته و از تربیت بسیار شاگردان در دانشگاه فروگذار نکرده باشی و بااین همه در محافل انس با دوستانِ حق گزار به جد حضور یافت و اوصاف نیک و پرهیزکاری همه یاران هم شانه و همشان را برشمری.

 این تربیت و این اهتمام که جز به گرد چراغ معرفت نگردد را خود از پدرش میرزامحمد آموخت که بی نیازش کرد از تحصیل در دبستان و دبیرستان تمام علوم قدیمه را از محضر او فراگرفت همچون او که از محضر پدرش تا آن نیای بزرگشان میرزامحمد شفیع کدکنی ملقب به «میرزای عالمیان» که در عهد شاه عباس صفوی عمر به تحصیل گذراند.

 در همان کدکن و نیشابور و بعدتر در مشهد از محضر محمدتقی ادیب نیشابوری و «فقیه آزادگان» شیخ هاشم قزوینی و سید محمدهادی میلانی بهره برد و درس خارج فقه را تمام کرد تا آنکه دستی از عالم دوستان او را به استدراک علوم جدیده کشاند و در اولین نوبت شرکت در کنکور نفر اول شد و تحصیل ادبیات فارسی را در دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی شروع کرد و پس از فارغ التحصیلی راهی تهران و دانشگاهش شد تا آنچه آغاز کرده بود به کمال رساند و تمام کند.

 در این دانشگاه همچنان که شاگردی ممتاز ورود کرد استادی تمام و ممتاز شد و ماند. آن قدر که بزرگان آن دوره و دوران از جمله بدیع الزمان فروزانفر از فضیلت و دانش او بسیار یاد کردند.

 از زمانی که در تحصیل علوم جدیده جهد کرد و کوشید بی وقفه بر دو اصل استوار ماند یکی آن که گذشته با شکوه که نیاکان ادب همچون عمارت های سر به فلک کشیده ساخته بودند و در پس تحولات جهان متروکه مانده بود چون دیگران تحقیر نکرد چه آن که خاک و خاکستر قرن ها را به همت پژوهش های شبانه روزی زدود و بعد از آن به نقدشان نشست. و دو اینکه باز چون دیگرانی به تخریب ساحت و ساخته فرهنگ جهانی از جمله غرب – بنا به پشتوانه گذشته خودش و نیاکانش – ننشست چه آن که تا توانست از آنچه در جهان فرهنگی غرب بارور شده بود و جهان جدید را ساخته بود بهره برد و آن را به دیگران آموخت. احترام تمام قدش به علم بود و بیشتر از آن به آنچه نمی دانست با آن که در علامه بودنش تردیدی نیست در سخنانش تواضعی راستین مستتر و مستمر است.

موسیقی شعر و آنچه او از صورتگرایی و عرفان گفت

 در میان بسیاری از کارهایش کتاب «موسیقی شعر» در زمان انتشار حال و هوای ادبیات معاصر را دگرگون کرد. آن قدر که در مقدمه چاپ سوم کتاب توضیح داد که چرا بخش و سرفصلی را حذف کرده است. در همان صفحات اول در پاسخ به جوانانی که به او اعتراض کرده بودند نوشت:

 «عده ای از شعرای جوان با نامه و تلفن و پیغام و حضوری گله کردند که چرا گفته ام در این سال های بعد از سقوط سلطنت شعر برجسته ای به نظرم نرسیده است و اگر بوده از کارهای گویندگانی بوده است که قبل از دهه پنجاه به کمال شعری خود رسیده بوده اند. من همچنان عقیده دارم و درین عقیده روز بروز راسخ تر می شوم که شعر از وقتی روی در ضعف نهاد که شعرای جوان بجای این که به زندگی زمانه و عشق و سرنوشت انسان بیندیشند به این فکر افتادند که چه کار کنند که «صاحب سبک» شوند و به اصطلاح روزنامه ها «زبان خاص خودشان» را پیدا کنند؛ در نتیجه هم از «ذات زندگی» که سرچشمه همه هنرهاست – بدور افتادند و هم از «سایه زندگی» که سبک است.

 این روزها در نوشته ای از شاعر بزرگ روس بوریس پاسترناک خواندم که در مورد انحطاط شعر در نسل شاعران روس سال های ۱۹۲۰ گفته بود:

… برای من رؤیای زبانی جدید» و شکل «بیان کاملاً شخصی» مفهومی ندارد. بخاطر این رؤیا بود که از بیشتر آثار سال های بیست که فقط به دنبال تجربیات سبکی بودند دیگر اثری نیست. فوق العاده ترین کشف ها زمانی اتفاق می افتد که وجود هنرمند لبریز از چیزی گفتنی ست؛ درین حالت او زبان رایج را برای بیان آن انتخاب می کند و این زبان در حین کاربرد از درون دگرگون می شود.»

 بنظرم رسید که عین همان بیماری در شعر ما نیز شیوع پیدا کرده است. من بعنوان معلم درس «سبک شناسی» به تمام شاعران جوان یادآور می شوم که صاحب سبک شدن و زبان خاص پیدا کردن کار دشواری نیست. شاعر شدن کار سختی است. امروزه با بهره وری از نظریه ها می توان ده ها نوع «سیک شعری» و «زبان خاص بوجود آورد اما صد سال هم که با نظریه کار کنند یک رباعی مثل رباعیات خیام یا یک غزل مثل غزل های حافظ نمی توانند بگویند؛ زیرا شاعر شدن است که دشوار است شعر گفتن است که دشوار است اما «صاحب سبک شدن» و «زبان خاص» بوجود آوردن کاری است بسیار سهل و آسان.»

 استاد در همین کتاب و باز در مقدمه علاقه خود به فرمالیست یا صورتگرایی را نشان داده و می نویسد: «امروز بخش عظیمی از مطالعات در باب آثار ادبی بویژه شعر را در سراسر جهان از پاریس تا پراگ و از لنینگراد تا هاروارد جستجوهای صورتگرایانه تشکیل می دهد و هر گروهی بر مجموعه راه و روش خویش نامی می نهد که شمارش این نام ها خود می تواند موضوع کتاب قابل ملاحظه ای باشد بافت ساخت صورت و ده ها نام دیگر که همه به کشف مبانی جمالشناسی شعر ناظرند و با همه پراکندگی اصطلاحات و تشتت تعبیرات یک هدف را دنبال می کنند تحلیل متن جدا از شرایط تاریخی آن و رها از همه عواملی که در خارج از حوزه متن قرار دارد.»

 او همچنین درباره پژوهش درباره عارفان در مقدمه کتاب دفتر روشنایی می نویسد: «غرض از یادآوری این بدیهیات این بود که بگویم عرفان مثل هر نگاه جمال شناسانه و هنریی دارای دو وجه یا ساحت است: از یک سوی عارفی که با تجربه های هنری و خلاق خود دین و مذهب را می نگرد و آن دین و مذهب را وجه هنری و ذوقی (= عرفان) می بخشد و از سوی دیگر کسانی که در پرتو خلاقیت و نگاه هنری او به آن دین می نگرند و عرفان حاصل از نگاه او را تجربه می کنند؛ اینان نیز به گونه ای دیگر عارفان آن مذهب اند در حد سیروسلوک در تجربه های ذوقی او. در این چشم انداز هم بایزید بسطامی عارف است به عنوان کسی که تجربه دینی اسلامی را وجه هنری و ذوقی می بخشد و هم کسانی که در پرتو تجربه ذوقی و هنری او می توانند اسلام را از نگاهی ذوقی و هنری بنگرند.»

 در هر دو این یادداشت ها و در بسیاری دیگر از کارها محمدرضا شفیعی کدکنی آن مشخص است موضوع پژوهش است نه جانبداری از شیوه و سلوک و مسلک و ایدئولوژی.

همدل با اخوان و ابتهاج

 در میان شاعران این روزگار به مهدی اخوان ثالث که هم دیار بودند و او از مشهد می آمد و این از کدکن بیشترین همدلی را داشت امیرهوشنگ ابتهاج شاعر هم از دوستانی بود که مهرشان به هم بی اندازه بود. اشعار او را ترانه خوانان خوانده اند و فرهیختگان تکریم کرده اند و بعضی از اشعارش زمزمه روزگار سخت و تلخی بوده است که بر مردمان رفته است. از جمله این شعر که گفت:

 طفلی به نامِ شادی دیری ست گم شده ست

 با چشم های روشنِ برّاق

 با گیسویی بلند به بالای آرزو

 هر کس ازو نشانی دارد

 ما را کُنَد خبر

 این هم نشانِ ما:

 یک سو خلیج فارس

 سویِ دگر خزر

 هم نفس با دانشجویانش در پیرانه سری جوان است و ریشه در اعماق دارد ۱۹ انین سال روز تولد محمدرضا شفیعی کدکنی است سایه اش مستدام.

۵۷۵۷