وقتی زنان کارگردان تاریخ می نویسند؛ روایت یک انقلاب آرام در سینما/ از حاشیه تا نخل طلا، خیزش پشت دوربین ها

ریحانه اسکندری: سینما از همان آغاز شکل گیری در اواخر قرن نوزدهم همواره به عنوان عرصه ای مردانه شناخته می شد. هالیوود در دهه های نخستین قرن بیستم تحت سلطه تولیدکنندگان کارگردان ها و فیلم سازان مرد قرار داشت و زنان تنها به عنوان بازیگران منبع الهام و گاهی نقش های تک بعدی ظاهر می شدند. در آن دوران سینما نه تنها به عنوان یک صنعت بلکه به عنوان آینه ای از جامعه مردسالار شناخته می شد. کارگردانی نویسندگی و تولید فیلم ها عمدتاً به مردان اختصاص داشت و این داستان ها اغلب حول محور مردانی قدرتمند قهرمانان سنتی و الگوهای مردانه می چرخید. این دنیای سینما تقریباً هیچ جایی برای زنان نداشت مگر در نقش های مکمل یا در پس زمینه های سرد و بی روح که به کلیشه های زنانه محدود می شد.

اما مشکل فقط تکراری بودن و بی معنا بودن نقش زنان مقابل دوربین نبود مشکل اصلی تر این بود که زنان حتی نمی توانستند جایگاهی محکم پشت دوربین برای خود داشته باشند. این که یک زن صاحب یک اثر باشد و نوع نگاه او به سینما دیده شود موضوعی بود که تقریبا در آن دوران دور از انتظار به نظر می رسید.

آغاز تغییرات فمینیستی و ورود زنان به سینما

تا اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ جنبش های اجتماعی و فمینیستی شروع به تاثیرگذاری در بسیاری از عرصه های اجتماعی و فرهنگی کردند. سینما نیز از این جنبش ها تأثیر پذیرفت و زنان در پی آن بودند که نه تنها در جلوی دوربین بلکه در پشت دوربین هم نقش آفرینی کنند. این دوره که به نوعی شکاف اولیه ای در دنیای مردانه سینما بود آغازگر تغییرات جدی در ساختار هالیوود شد. تغییراتی که شاید برای خیلی های خوشایند نبود. 

در آن دوران کارگردانانی مانند دوروتی آرنولد و لورا زاسچیک پا به عرصه سینما گذاشتند. آن ها نه تنها مسائل فرهنگی و جنسیتی را در آثار خود بازتاب دادند بلکه بسیاری از تابوهای فرهنگی و اجتماعی را نیز به چالش کشیدند. در این دوره گرچه حضور زنان در عرصه کارگردانی همچنان محدود بود اما اولین گام ها برای جلب توجه به سینمای زنانه برداشته شد. می توان این زنان در دوره خودشان آغازگر اتفاقی بسیار مهم برای آینده بودند. 

با ورود به دهه های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ زنان بیشتری به عنوان کارگردان وارد سینما شدند. در این دوران کارگردانانی چون کاترین بیگلو با «بی عشق»(۱۹۸۲) آگنیشکا هولاند با «بازیگران شهرستانی(۱۹۷۹) و «تب»(۱۹۸۱) جین کمپیون با «بافت ها»(۱۹۸۰) آثار برجسته ای خلق کردند که نه تنها مسائل اجتماعی و زنان را محور قرار دادند بلکه زوایای جدیدی از هویت قدرت و مبارزات زنان در جامعه را به تصویر کشیدند. به خصوص در دهه ۱۹۹۰ و پس از آن حضور زنان در جشنواره های معتبر سینمایی و موفقیت در دریافت جوایز بزرگ مانند اسکار و کن نشان از تحولی بزرگ در صنعت سینما بود.

امروز در سال ۲۰۲۵ سینمای زنان به یکی از مهم ترین جریان های سینمایی در سطح جهانی تبدیل شده است. سینما دیگر تنها مکانی برای بازنمایی داستان های مردانه نیست؛ بلکه دنیای جدیدی از زنان هویت های چندگانه و پیچیده و دیدگاه های تازه در آن شکل گرفته است. این تغییرات که از دهه های گذشته آغاز شده اکنون در حال گسترش است و با پیشرفت هایی چون فیلم هایی مانند «باربی» ساخته گریتا گرویگ و «پسران زن» ساخته کلویی ژائو سینمای زنانه نه تنها در جشنواره ها بلکه در گیشه های جهانی هم حرف های بزرگی برای گفتن دارد.

 پیشگامان زن در سینمای هالیوود

برای رسیدن به این نقطه از سینما که زنان در نقش های مختلف کارگردانی نویسندگی و تولید فیلم ها در کانون توجه قرار گرفته اند پیشگامان زیادی در تاریخ سینما نقش داشته اند که توانستند فضایی برای حضور پررنگ تر زنان در هالیوود ایجاد کنند.

ماریان کارتر  اولین زن کارگردان در تاریخ هالیوود بود که در سال ۱۹۱۲ به عنوان یکی از پیشگامان سینمای زنانه شناخته شد. او در ابتدا به عنوان نویسنده و سپس کارگردان فیلم های کوتاه فعالیت می کرد و با آثارش توانست دیدگاه های تازه ای را در زمینه نمایندگی زنان در سینما ارائه دهد.

در دهه ۱۹۲۰ لورا زاسچیک با فیلم هایی همچون «The Hand of the Law» توانست تأثیرات سینمایی بزرگی از خود به جای بگذارد. او به عنوان یکی از اولین زنان کارگردان سینما فیلم هایی با موضوعاتی چون حقوق زنان و مسائل اجتماعی ساخت که برای آن زمان پیشرو و متفاوت بود.

دوروتی آرنولد نیز یکی از مهم ترین چهره های سینمای هالیوود در دهه های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ بود. او تنها کارگردانی بود که توانست در دوران سلطه مردان بر صنعت فیلمسازی به عنوان یکی از معدود زنان کارگردان شناخته شود. فیلم هایی چون «The Bride Wore Red» و «The Wild Party» از او نمونه هایی از آثار مهم سینمای زنانه محسوب می شوند.

پیشگامانی چون ماریان کارتر و لورا زاسچیک که در دهه های اولیه سینما پا به عرصه گذاشتند راه را برای حضور گسترده تر زنان در دنیای سینما هموار کردند. این امر در دهه های بعد با کارگردانان برجسته ای مانند کاثرین بیگلو چول ژو و گرِتا گرویگ ادامه پیدا کرد که به تغییرات عمیق در سینما کمک کردند. امروز زنان در صنعت فیلمسازی نه تنها در زمینه کارگردانی بلکه در تولید و نویسندگی نیز نقش های برجسته ای ایفا می کنند.

 فیلم های برجسته با کارگردانی زنان در این دوره

در چند سال گذشته سینمای جهان شاهد موج تازه ای از فیلم هایی بوده که توسط زنان ساخته شده اند؛ آثاری که نه تنها در گیشه موفق ظاهر شده اند بلکه در معتبرترین جشنواره های سینمایی نیز خوش درخشیده اند. زنان فیلمساز که روزگاری نقش هایی حاشیه ای در پشت دوربین داشتند حالا به مرکز توجه رسیده اند آن هم نه صرفاً به خاطر جنسیت بلکه به واسطه کیفیت عمق و نوآوری آثارشان.

 فیلم «باربی» به کارگردانی گرتا گرویگ در سال ۲۰۲۳ علی رغم ایراداتی که به آن وارد است فیلمی بود که مرزهای فانتزی نقد اجتماعی و طنز را درهم آمیخت و با عبور از فروش یک میلیارد دلار نام خود را در تاریخ سینما ثبت کرد.

 این فیلم از گرویگ با در نظر گرفتن قدرت جریان سازی می تواند در دسته فیلم هایی که توسط کارگردانان زن ساخته شده اند و برجسته شدند قرار بگیرد. «باربی» به عنوان یک فیلم فمینیستی نه تنها در حوزه سرگرمی بلکه در سطح فرهنگی و اجتماعی نیز خود را تا حد زیادی مطرح کرد. موضوع این است که علی رغم ضعف های داستانی و نقاط ضعفی که این فیلم حتی به عنوان یک فیلم زنانه دارد فضایی را ایجاد کرد که نام یک کارگردان زن برای مدتی طولانی در صدر همه اخبار باشد. به غیر از این زنانه بودن بخش اعظمی از عوامل در فیلم گریتا گرویگ در زمان اکران فیلم مورد بحث بود.

در این فیلم شخصیت باربی که پیش تر در ذهن بسیاری تنها به عنوان یک اسباب بازی زیبا و فاقد عمق شناخته می شد به یک شخصیت واقعی و انسانی تبدیل می شود که با چالش های جدی و پیچیده مواجه است. 

باربی  با پذیرش انتقادات از قبیل نقد بر استریوتایپ های (عقاید از قبل شکل گرفته شده) جنسیتی و به تصویر کشیدن مسائل هویتی و اجتماعی زنان در کنار استقبال تجاری گسترده نظرات مختلفی را برانگیزد. 

این کارگردان قبل از این کارگردانی دو فیلم (۲۰۱۷)«Lady Bird» و «Little Women» (۲۰۱۹)» را نیز عهده دار بوده است که هر دو فیلم فضای زنانه داشتند و به مسائل زنان پرداختند.

اما این مسیر تنها متعلق به گرویگ نبود. در همان سال ژوستین تریه با فیلم «آناتومی یک سقوط» موفق به کسب نخل طلای کن شد و در اسکار ۲۰۲۴ نیز جایزه بهترین فیلمنامه اورجینال را از آن خود کرد. فیلم او با تمرکز بر یک پرونده قضایی پیچیده ابعادی از نگاه زنانه به مسئله حقیقت و قضاوت را به تصویر کشید که پیش از آن کمتر دیده شده بود.

در سال ۲۰۲۱ ژولیا دوکورنو با فیلم «تیتان» دومین زنی شد که نخل طلای کن را به خانه برد؛ فیلمی جسورانه و بدیع در مرزهای فرهنگ جنسیت و هویت.

همان سال جین کمپیون با «قدرت سگ» به اسکار بهترین کارگردانی رسید و تنها یک سال قبل تر کلویی ژائو با «سرزمین آواره ها» این جایزه را کسب کرده بود؛ او نخستین زن رنگین پوستی شد که جایزه کارگردانی اسکار را از آن خود کرد.

امرالد فنل نیز با فیلم «زن جوان آینده دار» موفق شد در ۲۰۲۱ جایزه بهترین فیلمنامه اورجینال اسکار را دریافت کند؛ فیلمی پرتنش و فمینیستی درباره انتقام نابرابری و سکوت جامعه در برابر خشونت علیه زنان.

در جشنواره کن ۲۰۲۴ نیز زنان فیلمساز همچنان درخشان ظاهر شدند.
کورالی فارژا با فیلم ترسناک و فلسفی «جوهره» جایزه بهترین فیلمنامه را برد و پایال کاپادیا مستندساز و فیلمساز هندی با «همه آنچه به عنوان نور تصور می کنیم» جایزه بزرگ جشنواره را به دست آورد.

این آثار با تنوع موضوعی و سبک های گوناگون نشان می دهند که «سینمای زنانه» الزاماً به معنای روایت داستان های زنانه یا احساساتی نیست بلکه نگاهی ست چندبعدی گاه رادیکال گاه شاعرانه و در بسیاری موارد انسانی تر و دقیق تر به جهان و درون انسان.

کارگردانان زن که برنده جوایز شدند

در چند سال اخیر کارگردانان زن توانسته اند جوایز معتبر سینمایی را از جشنواره های بزرگ مانند اسکار کن و گلدن گلوب به دست آورند.

کاترین بیگلو اولین زن تاریخ سینما بود که جایزه اسکار بهترین کارگردانی را در سال ۲۰۱۰ برای فیلم «گنجه درد» (The Hurt Locker) به دست آورد. این فیلم که به جنگ و تأثیرات روانی آن بر سربازان می پردازد در اسکار آن سال موفق به دریافت شش جایزه شد از جمله بهترین فیلم که موفقیت بزرگی بود.

گرِتا گرویگ با فیلم «لیدی برد» (Lady Bird) در سال ۲۰۱۷ مورد تحسین قرار گرفت. او برای این فیلم نامزدی اسکار بهترین کارگردانی را دریافت کرد. سپس با فیلم «باربی» (۲۰۲۳) که خود آن را کارگردانی و نویسندگی کرده توانست به رکوردهای تاریخی برسد و تبدیل به یکی از چهره های شاخص سینمای امروز شود.

چول ژو در سال ۲۰۲۱ با فیلم «سرزمین آواره ها» (Nomad land) موفق به دریافت جایزه اسکار بهترین کارگردانی شد. این پیروزی نه تنها برای سینمای زنان بلکه برای سینمای آسیایی نیز یک پیروزی بزرگ به شمار می رود. این فیلم که داستان یک زن آواره را روایت می کند به طور گسترده مورد تحسین منتقدان قرار گرفت و جوایز زیادی را از آن خود کرد.

سوفیا کوپولا برای فیلم «گمشده در ترجمه» (Lost in Translation) در سال ۲۰۰۳ موفق به دریافت جایزه اسکار بهترین فیلمنامه شد و سپس آثار دیگری مانند «The Virgin Suicides» و «The Bling Ring» را کارگردانی کرد که در تمام آنها تأثیرات سینمای زنانه و بررسی هویت های پیچیده شخصیت ها به وضوح دیده می شود.

 سینمای زنانه  چه تفاوت هایی با سینمای مردانه دارد؟

سینمای زنانه به طور کلی می تواند تفاوت های مهمی با سینمای مردانه داشته باشد. این تفاوت ها بیشتر در نحوه نگاه به شخصیت ها مسائل اجتماعی و حتی نوع روایت و توجه به جزئیات کاملا ملموس است. 

در سینمای زنانه زنان معمولاً در کانون توجه قرار دارند و مشکلات چالش ها و مسیرهای زندگی آن ها به طور عمیق تری بررسی می شود. برخلاف سینمای مردانه که معمولاً بر قهرمان های مرد تمرکز دارد فیلم های زنانه بیشتر به تجزیه و تحلیل عواطف مشکلات اجتماعی و هویت های زنان می پردازند.

یکی از اصلی ترین ویژگی های سینمای زنانه بررسی موقعیت های اجتماعی زنان است. فیلم هایی که زنان کارگردانی کرده اند اغلب به بررسی مسائلی چون حقوق زنان خشونت خانگی مشکلات کاری و برابری جنسیتی پرداخته اند.

در سینمای زنانه استفاده از تصاویر رنگ ها و ترکیب بندی ها بیشتر برای تأکید بر درون مایه های عاطفی و روان شناختی شخصیت ها است. به ویژه در آثار کارگردانان زن می توانیم گاهی شاهد استفاده از تکنیک های خاصی مانند سکانس های طولانی و آهسته برای تأکید بر تجربه های درونی شخصیت ها باشیم.

فیلم های زنانه به طور معمول روایت های پیچیده تری دارند و ممکن است به جای دنبال کردن یک خط داستانی ساده به لایه های مختلف تجربه های انسانی و زنانه بپردازند. این نوع روایت پردازی نشان دهنده پیچیدگی های بیشتر در زندگی زنان است.

 روابط در سینمای زنانه معمولاً به طور عمیق تری بررسی می شوند. در حالی که سینمای مردانه بیشتر به اکشن و خشونت توجه دارد سینمای زنانه بر احساسات ارتباطات انسانی و چالش های روان شناختی تأکید می کند.

تحولات اخیر در سینمای جهانی و به ویژه در جشنواره های معتبر مانند اسکار و کن نشان می دهند که زنانه شدن سینما نه تنها در زمینه کارگردانی بلکه در کل فرآیند تولید و مصرف فیلم های سینمایی تأثیرگذار بوده است. فیلم هایی مانند «باربی» تنها آغازگر این مسیر نیستند بلکه نمادهایی از تحولات گسترده تر در جامعه هستند.

در نهایت سینمای زنانه نه تنها در عرصه های بین المللی بلکه در سطح فرهنگ عمومی و درک اجتماعی تغییرات مهمی ایجاد کرده است. این روند که به ویژه در سال های اخیر گسترش یافته نشان دهنده تغییرات بنیادین در صنعت سینما است که به سمت نمایندگی بیشتر و به رسمیت شناختن زنان به عنوان هنرمندان برجسته پیش می رود.

۵۷۵۷